Nisi dje nga gjimnazi “Sami Frashëri” në kryeqytet, konsultimi publik me prindër, mësues, e staf mbështetës mbi fuqizimin e mëtejshëm të bashkëpunimit mes tyre për të parandaluar shfaqet e dhunës tek të miturit, në të gjitha format e saj, si dhe për të diskutuar mbi perspektivën e aksesit të nxënësve dhe adoleshentëve në platformat sociale TikTok dhe SnapChat. Konsultimi, i cili do të shtrihet në të gjitha shkollat e vendit u lançua nga kryeministri Edi Rama, duke marrë shkas nga ngjarja tragjike e disa ditëve më parë, e vrasjes së adoleshentit 14 vjeçar nga bashkëmoshatari i tij.

“Do të nisim sot dëgjesat dhe këshillimet me prindërit sa i përket fuqizimit të mëtejshëm të mekanizmit lidhur me parandalimin e çdo forme dhune, por gjithashtu edhe bullizmit, të fokusuar tek rrjetet sociale.” u shpreh Ministrja e Arsimit dhe Sportit Ogerta Manastirliu, në çelje të takimit ku merrte pjesë edhe  Kryeministri Edi Rama – teksa theksoi se ngjarja e ndodhur disa ditë më parë është vërtetë një ngjarje tragjike dhe një moment për të reflektur dhe për të fuqizuar në mënyrë të vazhdueshme instrumentat parandaluese që janë aktualisht të ngritura.

* * *

Kryeministri Edi Rama në nisje të takimit: Shumë faleminderit për mundësinë! Natyrisht që ne jemi të dëshiruar që të bëjmë një bashkëbisedim dhe jo thjeshtë një mbledhje ku ne të flasim dhe ju të dëgjoni.

Më vjen mirë që këtu është një grup miks drejtuesish të shkollave, prindërish nga këshilla të ndryshëm të prindërve dhe kështu mund ta shikojmë temën në kënde të ndryshme.

Por përpara sesa ta kaloj fjalën tek ju unë do doja të thoja pak gjëra.

Së pari, çka po diskutojmë dhe e gjithë problematika që lidhet me shqetësimin e provokuar nga një tragjedi, nuk është një diskutim që ne na gjen të papërgatitur apo na gjen në kushtet kur kemi menduar të bëjmë ca gjëra, por akoma nuk kemi nisur t’i bëjmë, aspak.

Ne jemi sot në kushtet kur një proces i tërë ndryshimi, jo vetëm në aspektin e infrastrukturës fizike të shkollave, po në të gjitha apektet, ka nisur prej shumë kohësh dhe nuk dua t’iu marr kohën tuaj të diskutimeve, duke bërë një përshkrim të të gjitha gjërave, por dua t’ju them vetëm një element me të cilin jemi marrë shumë në periudhën sidomos të viteve 2023 dhe të këtij viti, që është elementi i ndërveprimit lidhur me rastet e dhunës edhe të bullizmit në shkolla dhe kemi praktikisht 2030 raste të raportuara, të cilat ka pasur më shumë, po këto 2030 janë të raportuara dhe të cilësuara si raste problematike të dhunës ose bullizmit. Nga këto, në 78% të rasteve është bërë njoftimi i prindërve drejtpërdrejtë, sipas karakteristikave të rastit, në 20% të rasteve është bërë njoftim i policisë dhe pastaj në 2% të rasteve kanë qenë raste të lidhura me ambulancë, urgjencën e kështu me radhë. 

Më tutje është ngritur edhe një sistem i posaçëm me Agjencinë e Sigurisë Kibernetike për rastet e dhunës dhe bullizmit online. Edhe aty kemi numra të raportuar dhe ndërveprime që kanë adresuar në një pjesë të caktuar problemi.

Tani ajo që besoj unë ju intereson juve më shumë sesa çfarë është bërë, është se çfarë konkretisht do të bëjmë ne më shumë për të krijuar më shumë qetësi, në radhë të pare, në aspektin psikologjik për gjithë familjen. Sepse nëse ka diçka që ky rast e prek tek të gjithë pa përjashtim është qetësia, në raport me çfarë ndodh me fëmijën në momentin kur prindi e lë tek dera e shkollës apo kur bëhet fjalë për fëmijë më të rritur gjimnazistë, çfarë ndodh kur fëmija del për të shkuar në shkollë dhe shkon në shkollë.

Faktikisht ne kemi një projekt që e kemi filluar prej afro një viti dhe që po e finalizojmë si projekt tani dhe besoj që deri në fund të dhjetorit do të firmosim edhe marrëveshjen, sepse bëhet fjalë për, nga njëra anë një sistem komplet të ri të monitorimit të shkollave me teknologji dhe nga ana tjetër për një financim të konsiderueshëm, që do ta marrim nëpërmjet një marrëveshje me qeverinë e Emirateve të Bashkuara dhe është një sistem i testuar dhe i provuar më së miri në Emiratet e Bashkuara me rezultate të jashtëzakonshme, që faktikisht mundëson ndjekjen në kohë reale me kamera të të gjithë procesit mësimor, të të gjithë jetës brenda mureve të oborrit të shkollës.

Çdo prind, në çdo kohë mund të ketë akses për të parë fëmijën, klasën, aktivitetin, mësuesin, duke thjeshtë bërë një kërkesë pranë shkollës dhe çdo lloj situate jashtë disiplinës mësimore është e regjistruar.

Rezultatet e atij sistemi janë nxjerrë nga një ndjekje që i është bërë atje punës së sistemit dhe gjithë ndryshimeve që ka sjellë vendosja e sistemit dhe faktikisht ka një rënie drastike të rasteve të bullizmit, të rasteve të dhunës, e kështu me radhë.

Tjetra që është e rëndësishme, po e kombinojmë me element plus të vendosjes së një kontrolli digjital të të gjitha hyrjeve dhe daljeve nga shkolla për çdo lloj mjeti metalik ose telefon, ose çdo lloj gjëje tjetër që fëmijët mund të kenë nëpër xhepa, nëpër çanta, e kështu me radhë në mënyrë që të zbatojmë strikt rregullin e vendosur, por që nuk mund të themi se zbatohet në mënyrë strikte të ndalimit të celularëve në shkollë.

Tani duhet të jemi shumë të qartë dhe shumë të vërtetë me njëri-tjetrin, që ky problem është më i gjerë sesa kaq. Nuk është thjeshtë çfarë ndodh brenda mureve të shkollës.

Ky problem është shumë përtej policisë, nuk është thjeshtë çështje policie dhe mbi të gjitha ky problem është jo vetëm brenda mureve të shtëpisë, që të gjithë ata që kanë fëmijë në një moshë para adoleshencës apo në adoleshencë e dinë shumë mirë se çfarë lloj beteje është me ato mrrokllat, as vetëm brenda mureve të shkollës, por edhe në hapësirën mes të dyjave, në të gjithë ndërveprimet e tjera mes të dyjave dhe s’dua të zgjatem më shumë që t’ju them që vetëm sikur për një moment të imagjinonim që atmosfera e mbingarkuar, me gjuhë të egër, me sjellje të egër, që përcillet përmes kanaleve mediatike të zbutej, të ishte një zbutje e përgjithshme.

Por këtë s’është se e kemi shumë në dorë dhe nuk e di se çfarë ilaçi ka.

Thënë të gjitha këto sigurisht që ideja për të ndaluar TikTokun dhe/ose SnapChat si dy platforma që janë problematike, – të gjitha platformat janë problematike në fakt, por këto dyja janë problematike për arsye specifike – është një ide që ne e kemi diskutuar gjatë prej kohësh, jo sot dhe që me këtë rast menduam që ta shtrojmë për një diskutim më të gjerë sepse nuk është kaq bardhë e zi, nuk është zgjidhja e problemeve, por është një element që mund të na sjellë në një ngushtim të rëndësishëm të hapësirës që e stimulon, që e frymëzon, që e nxit dhunën, bullizmin dhe budallallëkun në përgjithësi.

Kështu që, duke i thënë të gjitha këto dhe duke qenë shumë i dëshiruar për të dëgjuar edhe komentet tuaja, ju falënderoj dhe një herë për praninë dhe për durimin. Dhe fjala është për këdo prej jush që dëshiron të thotë mendimet dhe plus mundësisht dhe sugjerimet përkatëse sepse të gjithë mësuesit apo prindërit kanë këndet e tyre dhe kur mësuesit janë dhe prindër e shohin nga të dyja anët subjektin për të cilin ne jemi të interesuar më shumë se për çdo gjë tjetër, që janë fëmijët.

* * *

– Përshëndetje! Faleminderit për mbledhjen! Unë jam prind, vij nga shkolla “Dëshmorët e Lirisë” dhe përfaqësoj dhe Këshillin e prindërve të Tiranës. Faktikisht, kjo është mbledhja e disatë që ne bëjmë brenda dy javëve. Mendoj që në radhë të parë duhet që, siç e thatë dhe ju, të ulim pak tensionin, duhet te japim një mesazh për prindërit sepse me të vërtetë janë të shqetësuar. Kjo mendoj se do dojë një zgjidhje afatgjatë, nëpërmjet disa masave afatshkurtra që duhet t’i marrim tani, por dhe një pune të madhe afatgjatë që duhet të bëjmë së bashku.

Do të ishte e udhës që ne të mblidheshim në dhjetor, janar, shkurt, mars, prill dhe t’i shohim një nga një të gjitha propozimet që ne po mundohemi të ndërtojmë. Dhe për të thënë të vërteten kemi shumë. Kemi nevojë për ju sepse ka një përpunim ligjor që është i rëndësishëm dhe që duhet bërë së bashku me ju, që ne mund të avancojmë pastaj dhe ju të shikoni dhe pjesën e buxhetit dhe gjërat e tjera që mund tw merren parasysh, por ka një bashkëpunim dhe duhet bërë i përhershëm me këshillat e prindërve, me këshillin rajonal të Tiranës, me këshillat rajonal të rretheve të tjera e me radhë. Siguria është një gjë e vështirë, po e kuptoj këtë muajin e fundit. Siguria e fëmijëve në fakt, nuk është vetëm siguria që ne shohim, është siguria që është në shtresa. Kemi sigurinë brenda shkollës, kemi sigurinë jashtë shkollës, kemi sigurinë në transport, kemi sigurinë në aktivitete sociale, në sport, kemi sigurinë e ushqimit se ma përmenden disa ditë përpara, në pikat përreth shkollave. Ka lloj-lloj sigurish dhe të gjitha këto duhen grumbulluar, duhen përpunuar dhe duhen punuar.

Ajo që është e rëndësishme dhe ajo që shoh është që në të gjitha mbledhjet, kemi disa institucione, kemi ministrinë e Brendshme, kemi Ministrinë e Arsimit, kemi disa institucione. Do ishte mirë që të krijohej një mekanizëm që kjo ndarje e përgjegjësisë të mblidhej në një vend dhe të kishim një pikë komunikimi sidomos për pjesën e sigurisë. Nuk po them një agjenci për sigurinë e shkollave, por një lloj mekanizmi ombrellë, i cili do na ndihmonte që këto pika të diskutoheshin dhe të mblidheshin në një vend, në një përgjegjësi të vetme. Do ishte diçka që mund të shikohet. Kemi dhënë shumë masa emergjente që mund të merren dhe ka shumë që me siguri do merren dhe nga ju. Sistemet e referimit janë shumë të rëndësishme, ato duhet të funksionojnë, por duhet dhe t’ia komunikojmë prindërve. Duhet që prindërit të dinë si është procedura dhe si do funksionojnë. Gjithashtu, informimi i menjëhershëm i prindërve është shumë i rëndësishëm. Jo me larg se sot, po diskutonim, duhet të informohet, jo vetëm nëna, duhet informuar dhe babai. Në Shqipëri, kjo është një gjë shumë e rëndësishme. Kontrollin tek dera ju e përmendet. Një diçka që është një propozim i rëndësishëm, meqenëse kryeministri e tha për sistemin që do vihet në shkolla. Shumë i mirë. Faleminderit nëqoftëse do ta realizoni. Do t’ju këshilloja se e kemi diskutuar për disa shkolla, që janë shkollat e mesme, por edhe klasat e shkollave fillore dhe 9 vjeçare, në shumë vende të botës dhe në Amerikë, dhe në Europë, kemi një buton që është butoni “Ndihmë” që vihet zakonisht në zonat e errëta, aty ku nuk vendosen dot kamera. Për shembull në gjimnaze mund të vihen në tualete, kjo është e rëndësishme. Ose mund të vihet në disa korridore ose në disa zona kur kjo funksionon dhe na jep mundësinë që nxënësit që kanë probleme, menjëherë të kenë ndihmën e nevojshme. Ka një kosto, por nuk është e rëndësishme.

Ka dhe një pikë që e shoh tek mësuesit. Mendoj se duhet patjetër të bëjmë diçka për të fuqizuar rolin e mësuesit dhe figurën e mësuesit. Shumë e rëndësishme. Mësuesit janë të pambrojtur, të çarmatosur dhe ky është një problem shumë i madh. Ne i kemi mëshuar fort mbrojtjes së të drejtave të fëmijëve dhe duhet t’i mbrojmë, jam shumë dakord me ju, por nga ana tjetër duhet dhe ta ekuilibrojmë rolin e mësuesit. Duhet që dhe mësuesi të dijë ku i fillon dhe ku i mbaron përgjegjësia e vet. Të jetë i mbrojtur ligjërisht. Psh kemi marrë disa nisma që janë shumë të mira. Shkolla e hapur është një nismë shumë e mire, por duhet dhe ta shohim si funksionon realisht. Nuk mund të lejojmë që të hyjë në çdo moment çdo prind në çdo klasë, në çdo shkollë. Duhet të vendosen disa barriera, duhet të vendosen disa rregulla.

Portali i Bashkëqeverisjes është një gjë e shkëlqyer, por kur merren masa ndaj mësuesve duhet që të merren në bashkërendim me drejtorinë me shumë kujdes dhe të mos tejkalohen në ato raste kur mësuesit nuk e meritojnë. Sepse pastaj na jep anën tjetër, kur mësuesit thonë s’dua të merrem me këto gjëra.

Familja. Në bisedë me shërbimin social kemi vënë re një gjë. Implementimi i masave ndaj fëmijëve problematikë është ligjërisht i vështirë. Pra, nëse merret një mase ndaj një fëmije problematik dhe nëqoftëse punonjësi social mendon se ai ka nevojë për këshillim social, ky implementim është shumë i vështirë sot sepse prindërit nuk e pranojnë. Ndaj duhen marrë masa ligjore ose duhen bërë disa rregullime ligjore që këto gjëra të mund të implementohen më lehtë dhe më shpejtë.

Nëqoftëse kemi një fëmije problematik, fëmijën duhet ta mbrojmë dhe ta ndihmojmë, por prindi gjithashtu duhet të përgjigjet. Duhet të shohim mekanizmat e duhur ligjor për ta bërë këtë. Mund t’i hapim dhe prindërve klasa prindërimi. Duhet të shihen mënyra ligjore se si kjo mund të bëhet, por një prind duhet të mësojë sesi prindërohet, nëse ai se bën dot. Duhen marrë masa ndihmese, por dhe masa të tjera, të cilat do na ndihmojnë në sigurinë tonë.

Kryeministri Edi Rama: Një ndërhyrje duhet të bëj lidhur me çështjen e autoritetit. Tani, unë besoj që pavarësisht sa shumë është bërë për t’i vënë mësuesit në një pozicion solid, qoftë në aspektin e sigurisë në vendin e punës që deri para ca kohësh nuk kishin asnjë siguri, mund t’i merrni, mund t’i vinte letra ‘’ik, se do vijë ky’’, ‘’ik, shko atje’’, s’kishte asnjë siguri, as vlerësim të dijeve, s’kishte as përputhje në një masë dramatike midis çfarë mësuesi kishte studiuar dhe çfarë jepte atje. Domethënë, edhe plus pagave e pavarësisht të gjitha këtyre ne duhet të jemi të vetëdijshëm që edhe pavarësisht problematikave që mund të kenë prindërit për arsye nga më të ndryshmet, në situata nga më të ndryshmet, sot jetojmë në një botë që ka hyrë në mes një autoritet tjetër, që nuk është as autoriteti i mësuesit, nuk është as autoriteti i prindit, nuk është as autoriteti i shtetit, por është autoriteti këtu [në telefon]. Edhe ky është një autoritet që prish sa herë klikon fëmija këtu, përgjithësisht po flas, ose më mirë ta themi sa herë klikon pa orientim, pa kontroll, pa mendje, çdo gjë që ndërtohet nga prindi, çdo gjë që ndërtohet nga mësuesi.

Domethënë fol sa të duash siç na kanë folur ne prindërit tanë, si duhet të sillesh, si duhet të flasësh, si duhet të ndër veprosh me të tjerët, hyn këtu dhe ta bën shumë të lehtë që të bësh komplet të kundërtën dhe nëse për gjithë fëmijët ose adoleshentët në të gjitha kohërat e historisë, prindi është një barrë në kuptimin që është personi që të rri mbi kokë edhe të lodh me këshilla, me kritika, me shtrëngime, sot kjo është bërë e tmerrshme dhe këtu, si ne, domethënë si shoqëri, si prindër, si mësues apo si institucione duhet të raportohemi me këtë fakt, është një pikëpyetje shumë e madhe. Unë po shikoja ça janë përpjekur të bëjnë në vende të tjera dhe e them shumë sinqerisht, nuk është vendi as për panik, as për ankth, as për shqetësim specifik për çështjen e sigurisë fizike sepse ne jemi nga vendet me parametrat më të sigurtë kur vjen puna për normat e lëvizjes së lirisë e të qarkullimit etj, por është vendi për t’u shqetësuar për këtë pjesë që vendet e tjera po përpiqen ta adresojnë dhe nuk ka një zgjidhje të prerë edhe kur vjen puna tek teknologjia sepse bëjmë përpjekje për shembull për të vendosur filtra, po filtrat janë që të ndash moshat të fusin në ca hullinj të tjerë sepse që të ndash moshat duhet te fillosh të vësh si kusht identifikimin, në momentin kur vë si kusht identifikimin, fillon i bie ndesh gjithë pastaj, perandorisë së anonimitetit, gjithë ajo turbulli e madhe e atyre rrjeteve, plus edhe gjithë teoritë e tjera jashtë rrjeteve të atyre që thonë ‘’liria edhe të dhënat personale’’, pra filtrat janë ende shumë, shumë larg së qeni zgjidhja për të vënë një tavan dhe për të thënë deri në moshën 15, 16 s’ka akses në këto rrjete.

Australia, që po bëhet zhurmë shumë e madhe, e ka çuar një hap më larg, të gjitha rrjetet, po përsëri nuk kanë, domethënë po e bëjnë dhe diskutimin, do kalojnë legjislacionin në parlament, por nuk e kanë zgjidhjen si bëhet edhe e kanë lënë që do t’i japin 12 muaj kohë një autoriteti të caktuar që merret me monitorimin e botës digjitale. Pra vendosja e bllokimit total, të paktën për këto më problematiket. Shiko, Kina është vendi që ka TikTok-un. Po të hapësh TikTok-un në Kinë do ishte një kryevepër sikur ta kishin të gjithë fëmijët e kësaj bote. Nuk gjen aty, s’ka aty nga këto tmerret. Aty futet një fëmijë në Tik Tik, sheh vetëm si fëmijët mësojnë, ata që arrijnë rezultate, si zgjidhet një problem aritmetike, është një shkollë atje ose edhe të tjerat në të gjitha. Po te shohësh TikTok-un kinez, është një si duhet të jetë shoqëria, si duhet të jetë jeta, si duhet të jetë individi, sipas tyre, sepse algoritmi atje bllokon gjithë këto poshtërsitë. TikTok-u jashtë Kinës, është si një veprimtari e organizuar për të çoroditur gjithë planetin. Ky është fakt dhe kur ti sfidohesh si prind ose si mësues ose si shoqëri në çdo sekondë nga prania e një shoku të keq që i rri fëmijës në xhep, ose që i rri fëmijës në dorë se dorëzohen të gjithë prindërit “hajde mirë”, edhe ja lë në dorë, pastaj mënyra më e mirë, më e shpejtë, më efikase, më e jashtëzakonshme për ta bërë të mbylli gojën dhe që t’i të bësh ndonjë punë, është t’i lësh atë në dorë, por faktikisht i ke thënë dil tani me rrugaçin më të madh të lagjes dhe të rri unë rehat, faktikisht këtë i ke thënë: dil me rrugaçin më të madh të lagjes. Njësoj, si të dalë në rrugë, si të rrije aty dhe akumulojnë dhe ndërtojnë një botë paralele në kokën e tyre që është komplet e ndryshme nga bota reale dhe që pastaj i çon në situata paralele dhe të gjitha këto të tjerat bëhen shumë pak efektive sepse autoriteti është me një kredibilitet shumë të ulët i prindërit dhe mësuesit tek ai. Është tek çdo fëmijë dhe adoleshent i këtij brezi. Kjo është një sfidë shumë e madhe. Të tjerat, gjithë ato që thatë ju, të gjitha janë të shëndetshme që të diskutohen dhe sigurisht që gjithçka që mund të bëhet prej tyre, duhet bërë, por nëse nuk ka një mobilizim të përgjithshëm të gjithë atyre që janë të vetëdijshëm për këtë, është shumë e vështirë, është jashtëzakonisht e vështirë sepse është si puna e asaj që t’i mund të mbrosh veten duke i dhënë makinës sipas rregullave, por në qoftë se përballë teje, vijnë një numër i caktuar shoferësh të dehur, në mos i pari, i dyti, i treti ty do të të bëjë dëm dhe tjetra është çmenduria mediatike e gjithë llojeve të ekraneve ose të kanaleve që a thua se mezi presin raste të tilla. Është shumë interesant që nëse shikon shifrat e kriminalitetit që janë të bazuara te faktet, se regjistrohet një fakt, kthehet në një shifër, ato shkojnë në rënie të vazhdueshme, ndërkohë që ndryshe nga si ndodhte më përpara, që ishte bërë si normale që u vra ky e u vra ai çdo dy ditë, e çdo tre ditë, ndodh një vrasje dhe këtu kam parasysh kur bëhet fjalë për vrasje që janë jashtë suazës së atyre goditjeve për larje hesapesh, se për ata, e kam thënë dhe se ndryshoj kurrë mendimin, “hëngshin kokat”, por kur ndodh një vrasje si kjo që prek shumë thellë dhe shumë më keq, atëherë është shumë e tmerrshme të shikosh sesi bëhet Tik Tok gjithë mjedisi, me burra e gra, me tituj, me statuse sociale të caktuara që marrin një revan dhe me një masë njerëzish që sikur duan ta zgjasin e ta zgjasin sa më shumë sepse e dinë që të gjithë në këtë rast janë të interesuar të ndjekin bisedën, duan t’i mbajnë të lidhur mbas bisedës duke e devijuar në lloj-lloj drejtimesh dhe duke prodhuar gjëra që nuk ekzistojnë.

Unë them që të gjitha këto janë të domosdoshme, por kryesorja është që nëse nuk ka një bashkim radhësh rreth shkollës dhe nëse nuk ka një sinergji shumë më të fortë midis komunitetit të prindërve dhe komunitetit të mësuesve, për të bashkuar forcat që në mënyrë shumë të drejtpërdrejtë, shumë të shpejtë, shumë transparente të ndajnë shqetësimet, është shumë e vështirë të përballohet furtuna e rrjeteve sociale dhe gjithë ajo marrëdhënie që fëmijët fatkeqësisht kanë me ato mjete, sepse kur ato mjete lihen jashtë kontrollit ato janë njësoj siç thashë, ti thuash fëmijës, shiko se unë tani nuk kam nerva të merrem me ty ose po më shqetëson, merr “rrugaçin” kryesor të lagjes dhe dil se të argëton ai. Është njësoj. Është fakt. Njësoj!

 

 –Kryetarja e Këshillit të Prindërve të “Shkollës së Kuqe”: Marr shkas nga situata e fundit, vë re se kemi nxënës shumë të lodhur nga rrjetet sociale. Mendoj se zgjidhja më e mirë është që këto rrjete të mbyllen, si Tik Tok, Snap chat. Mendoj që bashkëpunimi prind-mësues-nxënës është shumë i rëndësishëm. Në shkollë ne kemi marrëdhënie shumë të mirë me psikologun e shkollës, punonjësit socialë, drejtorinë e shkollës ku nga shtatori-tani kemi bërë më shumë se 10 aktivitete që kemi përfshirë të gjithë nxënësit. Pak a shumë dhe Benardi i ceku problemet që ne kemi ngritur si prindër në këshillin Rajonal të Tiranës, shpresoj që të gjejmë një zgjidhje sa më të mirë për të gjithë ne. Roli i oficerit të sigurisë në shkollën tonë funksionon shumë mirë. Ne nuk jemi të imunizuar nga problemet, normalisht që çdo shkollë ka problemet e saj, por i kemi menaxhuar deri tani shumë mirë duke bashkëpunuar drejtori-prind-nxënës-punonjës social-psikolog.

Kryeministri Edi Rama: Duke folur për pjesën midis të dyjave sepse ka një lloj rreziku që, një lloj nuk di si ta quaj se duke qenë se shkolla, drejtoria, mësuesit kanë jo vetëm përgjegjësinë morale, por dhe përgjegjësinë ligjore, tendenca është që çfarë ka brenda mureve të shkollës, është pjesa ime, është pjesa jonë, këtu duhet të jemi shumë të kujdesshëm, pastaj do të ndihmojmë si të mundemi çfarë është jashtë, por nuk është e jona. Pse e them këtë sepse për shembull: Pse i vendosëm oficerët e sigurisë? Nuk i kishim fare. I vumë oficerët e sigurisë sepse u bë hyrja e shkollës “han pa porta”, hyj e dil e të tjerë dhe u futën lëndën narkotike në shkollë brenda, nuk kishte më që rrinin ata jashtë e dilnin këta, futeshin ata brenda. Sot, nëse kemi një problem me lëndët narkotike, hashashin për shembull, është shumë e rëndësishme të kuptohet që nëse nuk është në shkollë brenda, është diku rrotull shkollës dhe në momentin e pushimit, apo në një orë pushim apo ku di unë, është një gjë që ndodh në një hapësirë që është midis dhe nuk flasim për të vegjlit, flasim për adoleshentët që janë në gjimnaz dhe që praktikisht nuk janë në moshën që i merr prindi për dore dhe i çon në shkollë dhe këtu prap është i domosdoshëm ndërveprimi mes të gjithëve dhe rritja e këtij ndërveprimi ka një rëndësi shumë të madhe sepse nëse thua dhe me shumë të drejtë që nxënësit vijnë të lodhur nga TikTok, ata TikTok-un nuk e ndjekin natën jashtë, e ndjekin në shtëpi. Tani vijnë të lodhur nga TikTok-u domethënë që atë “rrugaçin” në dorë ia ka lënë prindi, është e thjeshtë ta thuash po nuk është kaq e thjeshtë ta bësh sepse kur ke të bësh me 14-15-16-17 vjeçare nuk është aq e thjeshtë t’ia heqësh nga dora. Nuk është e thjeshtë tua heqësh nga dora as atyre që janë më të vegjël sepse duket sikur adoleshenca ka filluar të zbresë tek moshat më të vogla por janë 10 vjeç dhe duken si adoleshentë në shumë gjëra sepse nga ana tjetër, kjo bota këtu i ka dhënë horizonte dhe i ka krijuar qasje në gjëra që as nuk mund të imagjinoheshin më përpara dhe kështu që ata janë shumë më të avancuar në shkathtësinë e manovrimit në jetën e përditshme sesa ç’mund të imagjinojmë ne që nisemi nga vetja ose mësuesit që nisen nga brezat që ishin përpara këtyre rrjeteve sociale.

Prandaj them që mund të shkruajmë të gjitha ligjet që mund të na shkojnë nëpër mend, mund të marrim të gjitha masat që mund të na shkojnë nëpër mend duke i ngarkuar secilës pjesë detyrat e veta, por nëse ka një zonë që nuk e vendosim dot as me ligj as nuk e imponojmë dot për shkak të ligjit është zona e edukimit, jo e arsimimit por e edukimit që ka të bëjë me shkollën, ka të bëjë me mediat, ka të bëjë dhe me prindërit.

Nuk kemi mundësi dot që në këtë sistem të vendosim filtra për mediat. Çfarë filtrash t’i vësh Parlamentit, për shembull, që për mua është një vatër ç’edukimi përsa i përket mënyrës sesi dy humanë duhet të ndërveprojnë me njëri-tjetrin kur nuk merren vesh fare ose kur nuk janë dakord fare? Se ka një shprehje të bukur që thotë, cilësia e demokracisë që është në fakt cilësia e bashkëjetesës midis njerëzve qoftë në çdo nivel, nuk varet nga sa shumë dakord jemi ne me njëri-tjetrin, por varet nga si ne e shprehim mosdakordësinë ndaj njëri-tjetrit sepse tjetër është t’i thuash tjetrit “Më fal por nuk jam dakord me ty” dhe tjetër është që të thuash fjalën e fundit sepse këto reflektojnë të gjitha.

Pra, janë disa gjëra këtu që mungojnë instrumentet në këtë mozaik, por duke e mbyllur aty ku u nisa se e zgjata, është e sigurt që nuk ka vend për ankth dhe për panik sepse nuk jemi fare në kushtet që mund të jenë shumë të tjetër në vende shumë më të zhvilluara se ne.

Unë isha në Londër, për shembull dhe diskutohej kjo gjë, midis shqiptarëve, kuptohet dhe po t’i dëgjoje, tjetër komplet bota për ta kur shkollat ishin në lagjet e pasura e tjetër komplet bota për ta kur shkollat ishin në lagje jo të pasura. Tjetër komplet shkollat private e tjetër komplet shkollat publike e tjetër komplet shkollat publike në zona me nivel më të ulët jetese. Gjëra të tmerrshme. Kështu që, jemi pjesë e kësaj gjëje për shumë arsye, por jemi pak, në kuptimin që jemi një vend i vogël që mund t’i bëjmë gjërat më mirë dhe kemi disa gjëra që duhet t’i ruajmë në aspektin e mënyrës sesi ne jetojmë me njëri-tjetrin dhe me lagjen e me të tjerët që jemi shumë më ndërveprues ne se ç’janë shumë vende të tjera që janë një avantazh në këtë rast për të krijuar këtë komunikimin dhe për tu marrë vesh më mirë.

Është e sigurt që këshillat e prindërve, qoftë në nivelin e shkollës, qoftë në nivel më të gjerë bashkiak apo rajonal, duhet të marrë një peshë tjetër, duhet të marrë një rëndësi tjetër dhe duhet që edhe vetë prindërit që janë ne to, të angazhohen shumë më seriozisht, gjë që unë jam i bindur që ju e bëni me pasion, e bëni vullnetarisht por nuk është një gjë sport, është angazhim që të merr kohë, kërkon nerva e kërkon të gjitha me radhë, por është i domosdoshëm.

 

 – Përshëndetje të gjithëve! Unë jam prind në gjimnazin Çajupi. Faleminderit zoti kryeministër sepse na keni krijuar këto kushte për të diskutuar kaq hapur dhe unë personalisht ndjehem shumë komod të diskutoj në këtë formë që keni krijuar panelin sot. Është bukur të dëgjosh kryeministrin të flasë si prind, faleminderit për këtë dhe kjo më jep mundësi për të folur hapur. Do flas hapur duke thënë atë që ju thatë, është komplekse pjesa e rrjeteve sociale sepse sot bota është e teknologjisë dhe nuk mund të jemi drastikë në heqjen e një rrjeti, kufizimin e një rrjeti. Sigurisht që ne, unë sugjeroj të marrim dhe përvojën e atyre vendeve që e kanë bërë një analizë risku të këtyre rrjeteve sociale, ta marrim parasysh dhe atë çfarë ato kanë rezultuar pas analizës apo pse ato kanë bërë një limit moshe apo dhe mund ta kenë hequr fare, rasti i Tik-Tok-ut. Nëse ne nuk arrijmë dot që të kontrollojmë fëmijën në shtëpi ashtu siç ju e thatë pak më parë, atëherë unë kam dështuar si prind. Fëmijët tanë duhet të kenë syrin e pedagogut të mprehtë të kapi ato aftësi dhe ato mirësi që ato kanë dhe jam e sigurt që çdo fëmijë ka një mirësi brenda vetes. Fëmijët tanë duhet të kenë syrin e pedagogut të mprehtë të kapi ato aftësi dhe ato mirësi që ato kanë dhe  jam e sigurt që çdo fëmijë ka një mirësi brenda vetes. Ndjehem shumë e sigurt kur shikoj që në shkollë aktivizohen, jo vetëm ata nxënës që janë të dhjetës, janë absolut, por edhe ata të tjerët që kanë një aftësi tjetër, për shembull në një mikro muze, që shkolla jonë ka krijuar për luftën, janë futur në aktivitet edhe nxënës të tjerë, domethënë që kanë një aftësi një pikturë, që kanë një aftësi menaxhimi, që kanë atë aftësinë e liderit, ndoshta edhe pak të egër, por kjo i bën që të krijohet një rrjet komunikimi mes nxënësve. Pra, të mos bullizohet një nxënës se është absolut dhe tjetri se është i 4-ës apo s’ka aftësi të tjera, kanë aftësi nxënësit për këtë.

Mendoj që kjo është dhe duhet të bëhet; rritja e kapaciteteve të mësuesve për ta zënë kohën aktive të fëmijëve. Por edhe një gjë tjetër, në fakt. Nuk e di se sa mund të arrihet apo se sa punë duhet, sepse po flasim fakt në kushte ideale, por jeta nuk është në kushte ideale. Edhe kapaciteti prindëror duhet rritur, sepse në qoftë se nuk do ta monitorojë dhe nuk do të kem kulturën ta shoh fëmijën dhe t’ia heqë atë armikun nga xhepi, sepse për hir të vërtetës janë ca rrjete sociale që na japin një vijë sjellje shumë të gabuar të fëmijëve. Kështu që unë ju falënderoj që keni menduar dhe shikuar këtë lloj tematike për ta diskutuar, hequr apo jo këto rrjete sociale.

Kryeministri Edi Rama: Një pyetje tjetër që lind edhe që do vijë shumë konkrete në momentin kur ne do vendosim këtë sistemin e kontrollit, është që mësuesit duhet t’ua heqin celularin në orë të mësimit apo duhet që të vijnë pa celular fare në shkollë, që do ishte sipas meje, -tani unë nuk dua të bëjë armik të gjithë gjimnazistët që më dëgjojnë, – po që do të ishte sipas meje, një diskutim i domosdoshëm, se unë kam përshtypjen që nëse e nxjerr fëmijën nga dera me celular është një gjë, nëse nxjerr pa celular, je më i qetë, por nga ana tjetër – këtu tani ka hyrë edhe zakoni që duhet me e marrë në telefon, ose që të merr në telefon edhe për hir të atij telefoni meraku midis prindit dhe fëmijës, pastaj celulari mbahet dhe përdoret për gjithë llojet e meraqeve tjera.

Thelbi është që nëse prindi ndjek rregullat e përcaktuara, është bërë gjysma e punës dhe nëse mësuesi ndjek rregullat e përcaktuara, është bërë gjysmë tjetër e punës dhe pastaj të gjitha të tjerat, policia, institucionet e tjera janë për rastet e veçanta, nuk janë për të gjitha rastet. Pra, është garantuar masa e madhe e gjërave dhe pastaj kuptohet se në çdo fushë tjetër të jetës, ka raste të veçanta që ndiqen nga organi që janë për çështje të veçanta. Se policia rrugore nuk është për të gjithë ata që ecin në rrugë, por është për ata që shkelin rregullat e qarkullimit, që janë shumë më pak se ata që i respektojnë dhe kështu me radhë.

Kështu që, këtu është thelbi, patjetër se e tha zonja që të shkojnë me celular, po ta kenw celularin pa kamer. Po, kur thotë “o ba, o ma, po ai shoku i bankës e kishte Iphone-n kaq dhe unë e dua aq, e tjerë, e tjerë, ose pse s’e kam unë, po ai tjetri e ka, ata tjerët e kanë dhe aty fillon edhe një pjesë e problemit të dasisë që krijohet, kush ka celular e kush s’ka celular, e tjera e tjera, që është një që është një domethënë, nëse nuk e do fëmijën-  dhe s’ka prind që se do, – por nëse do t’i bësh një deklaratë mosdashje, jepi celularin një fëmije dhe thuaj na është i yti, përdoret si të duash. Është katastrofë.

 

– Përshëndetje! Rudina Osmanaj, prind nga shkolla Jeronim De Rada. Në vijim të diskutimeve të parafolësve dhe të fjalës tuaj zoti kryeministër nismat që kanë marrë Ministria e Arsimit dhe qeveria për sigurinë në shkolla janë për t’u vlerësuar në fakt. Unë dua të ndalem në tre elementë shkurtimisht, e para sigurisht është prindërimi dhe ne të gjithë duhet të drejtojmë njëherë gishtin nga vetja, para se të drejtojmë gishtin nga mësuesi, sepse ne jemi ata të cilët bëhemi model për fëmijët tanë. Kjo është gjëja e parë që doja të thoja. Në vijim të kësaj, kur jo gjithmonë prindërit janë modeli dhe në shoqërinë ku jetojmë kemi nga të gjitha shtresat, kthehem tek mësuesi. Mësuesi ka gjithmonë rolin e tij si edukator, si mësimdhënës, por i kemi varur aq shumë kambana në qafë mësuesit, sa që  për çdo gjë i drejtojmë mësuesit. Ndoshta një nismë, që sigurisht mund të ketë kosto ekonomike më pas, do ishte numri më i ulët i nxënësve në klasa, çka do t’i jepte mësuesit kohë për t’u marrë më shumë dhe për të treguar edhe rolin e tij si edukator, karshi rolit që ka prindi. Për ta përmbyllur, dua të kthehem tek rrjetet sociale dhe platformat ku nxënësit hedhin, luajnë, ndajnë mendime, ndoshta ne nuk kemi atë mundësinë për t’i kufizuar rrjetet sociale, sigurisht aksesi në to është i vështirë për t’u limituar, por ndoshta duhet konsideruar nisma, siç po bëjnë shumë vende të tjera për të paktën për të parë nëse TikToku mund të mbyllet ose të vendosen filtra për përmbajtjet për postimet me përmbajtje dhune apo përmbajtje jo të përshtatshme për fëmijët.

E di që kjo ndoshta ngjall debat, por, dikush e tha nga parafolësit një analizë e risqeve që sjell përdorimi i këtyre rrjeteve sociale ndoshta duhet parë. Këto ishin tre pika që unë doja të të ndaja, sigurisht prindërimi është kryesori ku duhet të vëmë fokusin.

Kryeministri Edi Rama:  Unë duke e ndjekur bisedën më erdhi dhe vetëvetiu ju pyetja, që si do ishte atmosfera, si do ishte shoqëria, si do ishte edhe situata në një debat si ky ose në çdolloj debati, nëse kjo lloj qytetarie që ka këtu do reflektohej në debate për cilëndo çështje nëpër media. Do ishte ndryshe, sepse juve po i bini kokës gjatë gjithë kohës në kuptimin konstruktiv, po kokës, prindërve, por dhe prindërit nuk vijnë nga hëna dhe nuk janë produkt  i posaçëm i shoqërisë, thjeshtë sepse janë prindër. Edhe prindërit jetojnë në këtë atmosferë, edhe prindërit helmohen edhe nga rrjetet sociale, mua për shembull, përpara tani nuk i shoh më, por përpara kisha idenë që ishte detyrimi im që të angazhohesha me njerëzit që shkruanin nëpër rrjetet e mia sociale dhe i ktheja përgjigje dhe gjëja që më bënte më shumë përshtypje, që kur shikoja persona me fëmijë në krah që përdornin një fjalor të llahtarshëm. Tani, kjo është e shtrirë edhe në brezin jo fëmijë dhe unë prapë i kthehem influencës së tmerrshme të mediave edhe për rastin që u bë sebep që të bëjmë këto diskutime se ka mënyra e mwnyra për ta trajtuar rastin, për ta trajtuar rastin në funksion të çfarë mësimesh duhet të nxjerri shoqëria, qeveria, shteti, çdo institucion, prindërit nga ky rast ose për ta trajtuar rastin si një spektakël dhune, që vazhdon edhe nga ata, që medemek po mundohen të informojnë opinionin, spektakël me dhunën që vazhdon, ku edhe ata që flasin si prindër shpërfytyrohen ose merren enkas për t’u shfaqur si të shpërfytyruar, edhe ata që flasin si sociologë edhe si psikologë shpërfytyrohen dhe i gjithi është një shpërfytyrim i madh. Ose për shembull, se po i kthehem prapë, duke qenë nën influencën e kësaj historie po mendoja dhe po diskutoja dje kur ishim në Londër, si mund të jetë që mblidhen një grup njerëzish që duan të diskutojnë dhe një grup tjetër njerëzish angazhohet si t’i bullizojë, t’i pengojë, t’i cenojë, t’i dhunojë këta të tjerët. Një grusht njerëzish 30 vetë mbledhur atje, me libër shtëpie dhe gjithë të tjerët që vinin dhe hynin, vajza dhe gra atje që ktheheshin mbrapa, nga hyrja në sallë, sepse duhet të kalonin një korridor, që ishte drejt hyrjes, ku nga një anë hyje në sallë, nga ana tjetër ishin këta. Dhe vajza dhe gra që ktheheshin se duhet të kalonin atje dhe duhet të dëgjonin. Është shumë e përhapur në gjithë ajrin që thithim kjo lloj energjie negative, që pastaj dekurajon nw të gjitha format të gjithë ata që përpiqen ta bëjnë ndryshe punën ose t’i qasen ndryshe, ku duket sikur dhe fëmijëve po të shikosh në rastet e denoncuara të bullizimeve, kujt i ndodhin? I ndodhin rëndom fëmijëve që janë në rregull, në kuptimin që marrin nota të mira, që rrinë urtë, ka qenë ky një farë e vogël e kësaj dhe përpara kur thonin “Çun mami”, ka qenë që përpara sepse më të mirin e klasës nuk e do njeri, kjo dihet. Në kuptimin që më i miri klasës nuk është ai adhurohet nga klasa. Kurse tani kjo ka marrë proporcione të mëdha. Dhe zonjës do i thosha një gjë: shkolla “Çajupi” është shumë e mirë por mos harro, ke vajzë. Vajzat dalin nga dera e shtëpisë me një fletë garancie më shumë se janë më të ftilluara dhe më të orientuara në atë fazë sipas meje. Gjë që se kam eksperiencën të drejtpërdrejtë në këtë rast.

– Prind: Jam anëtare e bordit të këshillit të shkollës “Sami Frashëri” dhe jam shumë e lumtur që më jepet rasti që të flas për problematika së pari si prind dhe e dyta si mësuese në shkollën “28 Nëntori”. Do doja një mendim nga ju, nga zonja ministre, por dhe nga prindërit sepse çdo ditë shohim fëmije që, i kemi vënë të gjitha në punë, qoftë shërbimi social, qoftë oficerin e sigurisë, të gjitha mekanizmat që kemi ne si shkollë dhe që mund t’i vëmë në punë për t’i edukuar fëmijët sado mirë që të mundemi, por që shohim që ka disa fëmijë që është pak e pamundur. Dhe, edhe pse kemi bashkëpunimin e prindërve, jo në çdo rast e kemi. Kemi raste që kemi fëmijë shumë problematike, por kemi bashkëpunimin me prindërit shumë efikase. Por kemi dhe raste të tilla që nuk e kemi bashkëpunimin e prindërve. Në këtë rast do doja t’ia vija gishtin prindërve dhe vetë jam prind. Do doja që shkolla dhe prindërit të kenë një bashkëpunim shumë herë më të madh sepse fëmijët në momentin që iu kujton prindin i shoh që ka një tkurrje të sjelljes së tyre. Në momentin që iu thua unë do flas me prindërit për sjelljen tënde jo normale, ata thonë “më fal”. Por kemi dhe raste dhune të përsëritur nga disa nxënës dhe do doja mendimin edhe të prindërve këtu për shkollat e riedukimit. Sepse i kemi përdorur të gjitha mënyrat dhe ua kam sugjeruar dhe prindërve si zgjidhjen më të mirë të mundshme. Shoh nga ana e mësuesve një figurë fare të pambrojtur ose ka frikë para nxënësit. Edhe prindi nuk e ka fuqinë e plotë sepse po na përsëriten të njëjtat probleme çdo ditë. Dhe për këtë pyetje do doja të merrja mendim dhe nga prindërit, jo vetëm nga ju.

Kryeministri Edi Rama: Tani me shumë sinqeritet të them që kjo pyetje është një pyetje të cilës nuk mund t’i jap unë përgjigje dhe s’mund t’i japim, se qeveria, jo vetëm nuk i di të gjitha, por qeveria sa më shumë të mundohet të mësojë duke e ditur që nuk i di të gjitha, aq më pak e rrezikshme është dhe jo pastaj të japim opinione dhe për mënyrën sesi duhet trajtuar kjo kategori. E vetmja gjë që unë them dhe prapë e përsëris, është thjeshtë një opinion i imi personal se e kam dëgjuar dhe këtë të shkollave të riedukimit, unë mendoj që çdo shkëputje e këtyre lloj fëmijëve që i kanë arsyet e tyre për të qenë ashtu, nuk është se janë ashtu vetvetiu, kanë lindur mbrapsht, t’i shkëpusësh dhe t’i bashkosh bashkë si “drurw të shtrembër” në një turr diku në një shkollë duke i stigmatizuar që këta janë “dele të zeza”, nuk sjell asnjë çlirimin e shkollave që i kanë këto “dele të zeza” plotësisht dhe as nuk i bën ata më të mirë, përkundrazi kam frikë se më shumë i traumatizon, më shumë i fut në një labirinth, ku pastaj thjeshtë rrisin kapacitetin kriminal. Them unë, por absolutisht nuk këmbëngul që është kështu sepse për këtë me siguri ka studime. Por këtu do ketë me siguri ndonjë që është më i profilizuar në këtë pjesë, ndonjë psikolog. Se pashë zonjën që donte të fliste.

 

-Prind: Unë jam mam djali meqenëse po flisnim për djemtë dhe djali im është gjimnazist në gjimnazin “Asim Vokshi” por nga ana tjetër jam dhe pedagoge nw universitet. Shumë çështje u diskutuan këtu për sa i përket rolit që duhet të luajë shoqëria dhe unë më së shumti vëmendjen e vë tek shoqëria, çfarë modelesh po japim si shoqëri për të edukuar këta nxënës, fëmijët tanë. Kërkova te reagoja në lidhje me a ka nxënës të “këqinj”. Nuk ka nxënës “tw këqinj”. Nëse ka shfaqje të tilla, sigurisht që ato lidhen me prindërimin, lidhet me familjen, lidhet me mjedisin, lidhet me komunitetin, sigurisht lidhet dhe me shkollën. Sigurisht që vetëm fëmijët nuk janë fajtorë, fajtorët jemi ne. Në si prindër duhet të punojmë më shumë, t’i dëgjojmë më shumë fëmijët, t’i ndërgjegjësojmë më shumë ata, të punojmë më shumë me ta, të komunikojmë më shumë me ta. Nëse duhet ta lidh me rrjetet sociale, sigurisht duhet parë edhe mosha. Si një nënë e një djali gjimnazist e kam të pamundur t’i pengoj djalit tim të përdorë celularin, por mund të merren masa konkrete, ndoshta mbylljen për një farë kohe të këtyre platformave problematike ose duhen gjetur mekanizma për t’i parandaluar ose për të bërë disa kufizime. Së dyti, nevojitet shtimi i numrit të aktiviteteve si brenda dhe jashtë shkollës.

Kryeministri Edi Rama: Tha dikush më përpara, që ishte jashtëzakonisht e rëndësishme dhe shumë e vërtetë që një rol vendimtar në ecurinë e një shkolle ka dhe drejtuesi ose drejtimi dhe për hir te së vërtetës, ne e kemi konsideruar këtë fakt prej disa vitesh kur pamë që portali  ‘’mësues për Shqipërinë’’ dhe gjithë si të thuash, konsolidimi i atij procesi që mësuesit nuk ishin më në rrezikun që ‘’po më heqin këtu , po më hedhin atje’’ etj, dhe njëkohësisht marrja e mësuesve të rinjtë sipas meritës solli një dallim midis mësuesve dhe drejtuesve, jo tw gjithëve por një dallim dhe kemi disa vite tani që kemi shkollën e drejtorëve e cila i jep të gjithë drejtuesve të shkollave që të bëjnë kurse intensive në këtë shkollë që mbështetet nga Fondi Shqiptaro-Amerikan dhe ka raste jo pak, kur nuk i jep certifikatën më për të vazhduar duke drejtuar shkollën, por kjo nuk do të thotë që ky nuk është një problem në raste të caktuara dhe për këtë arsye, këshillat e prindërve, komuniteti i prindërve është shumë i rëndësishëm dhe për këtë fakt, për të ngritur zërin ose për alertuar. Unë kam qenë gjithmonë i mendimit që drejtorët e shkollave duhet të kenë një votëbesim të përvitshëm të një përfaqësie të mësuesve dhe të prindërve për të marrë një vlerësim nga komuniteti i mësuesve dhe nga komuniteti i prindërve, që do ishte diçka e vlefshme për të nxjerrë konkluzione dhe ata vetë, nuk flas për t’i hequr nga puna me votë, përveçse në raste ekstreme, po flas për t’iu dhënë një vlerësim të fshehtw, që të jetë si të thuash një pikë referimi dhe për ta për të kuptuar “e kam mbështetjen’’ në kuptimin simpatinë, dhe solidaritetin dhe si te thuash falënderimin e këtyre prindërve apo më shikojnë mua si një nga pjesët e problemit?’’. Edhe një herë dua ta theksoj, asnjëra nga këto pika që u diskutua nuk është në vetvete zgjidhja, por tw gjitha bashkë, lehtësojnë shumë nga një barrë që nuk mund ta heqim dot plotësisht për hir tw sw vërtetës në kohën që jetojmë. Edhe në për aktivitetet është jashtëzakonisht thelbësore që shkolla të mos jetë vetëm të shkojnë në klase e të dalin nga klasa, po të jetë shumë më tepër se kaq, prandaj i kemi bërë dhe shkollat qendra komunitare që duhet pastaj t’i përmirësojmë, t’i zgjerojmë. Prandaj kemi bërë dhe lëvizjet e sportit në shkollë, kemi rreth 12 mijë tani, fëmijë të angazhuar me skuadra sportive, me një sistem të tërë kompetcioni, prandaj kemi bërë dhe programin e artit dhe të zejeve sepse nuk është çështje si të thuash, nënvlerësimi i atyre që nuk janë mirë në mësime, por është e çështje e vënies në piedestal e shembujve më të mirë sepse më këtë shoqëri, në çdo shoqëri  e sidomos në shoqërinë demokratike shembujt janë shumë të rëndësishëm, jo për tu thënë të tjerëve që ju, po për të vlerësuar ata që janë më të mirët, në forma nga më të ndryshmet.

Edhe konkursi gjuhës shqipe ishte për mua personalisht ishte një frymëmarrje e thellë sepse unë jam një “dashnor i paepur” i gjuhës shqipe edhe gjithmonë jetoj me idenë që gjuha shqipe po masakrohet se po të kishte gjuha shqipe gojë të fliste, atëherë këtu do mblidheshim për një viktimë për të ardhur keq nga i gjithë masakrimi i përditshëm që i bëhet edhe që prapë, kontribuuesin kryesor ka atë rrugaçin është këtu brenda që thotë klm, jo kalofsh mirë, etj, etj. Dhe e tha një tjetër këtu që t’i ulësh të shkruajnë, të drejtëshkruajnë, jo më të bukurshkruajnë se nuk e di kush jep bukurshkrim sot duhet të ketë një pagë si gjithë mësuesit, duhet të ketë një pagë të dytë për vështirësi të veçantë, duhet të ketë dhe një pagë të tretë për të marrë psikolog vetë. Kush duhet të bëjë bukurshkrim sot fëmijëve që janë gjithë kohës në presionin “e tralalave” edhe të bla bla bla-vetë rrjeteve sociale.

 

– Prind: Unë doja të jepja feedback-un e të gjithë prindërve që më kanë kontaktuar dhe që kam qenë në komunikim gjatë gjithë kësaj kohe që nga momenti kur ka ndodhur kjo ngjarje. Është normale shqetësimi edhe ankthi që krijon te prindërit, por mua më është dukur sikur është trajtuar problemi shkolla, shkolla, shkolla, ndërkohë që të gjithë prindërit e kanë të qartë që thelbi i problemit është modeli i krijuar dhe modeli krijohet nga prindër, shoqëria e shkolla nuk diskutohet sigurisht luajnë rol dhe nga mediat dhe unë mendoj që vërtet si vëmë dot filtra medias, por AMA duhet të ketë një rol kryesor edhe në këtë diskutim sepse ka televizione që stimulojnë emisione me dhunë verbale e fizike, ndonjëherë.

Për të kaluar te rasti konkret, është një rast ekstrem që ka çuar në një krim të rëndë dhe shqetësimi i 99% i prindërve është që duhet të dallojmë fëmijët problematikë nga fëmijët sociopatë dhe shumë prindër mendojnë së nëse do të kishte një shkollë speciale për rastet ekstreme, ku e vlerëson specialisti, jo për rastet problematike, raste problematike ka shumë, në qoftë se ai do të ishte në një shkollë speciale, as ai nuk do ishte vrarë, as ai nuk do ishte në burg.

Kjo shkakton ankthin te prindërit, që shpesh dhe mësuesit thanë nuk kanë çfarë t’u bëjnë. Përsa i përket pjesës së sigurisë, unë jam i bindur që  në qoftë se do ishin matur rastet përpara futjes së oficerëve të sigurisë, dhe pas futjes së tyre, unë mendoj se do ishte një rënie prej 98% e rasteve problematike nëpër shkolla, por ai 2%, prap ata do e gjejnë një mënyrë për të bërë sherre. Për t’ju kthyer problematikës së modelit, që nga projektet e ndryshme që për mendimin tim nuk ka nevojë për shumë buxhete, por duhet dhe aktivizimi i prindërve, se nganjëherë prindërit nuk njohin dhe mësuesit. Të njohin shokët e shoqet, të njohin dhe prindërit e tjerë. Për teknologjinë, për Tik Tokun të mbyllet. Teknologjia në vetvete gjithmonë ka sjellë përparim, por i ka të dyja anët, edhe riskun dhe të mirën. Teknologjia që ka ardhur tani nuk është rregulluar si ajo e makinave me kod rrugor, do rregullim kjo pjesë, jo vetëm për TikTokun dhe për të tjerat. Ky është feedback-u nga të gjithë prindërit që e kuptojnë që për sigurinë, duhen sakrifikuar dhe disa të drejta.

 

Kryeministri Edi Rama: Një figurë e madhe e politikës franceze përpara se të vdiste dha një intervistë dhe ndër të tjera tha “jam shumë i lumtur që e jetova kohën e lindjes së internetit dhe jam shumë i lumtur që po iki përpara se interneti ta shkatërrojë këtë botë”. Kështu që në këtë pikë, ne jemi shumë të vegjël për ta frenuar shkatërrimin, por ajo që unë kuptoj nga diskutimi dhe gjithë çfarë jam përpjekur të kuptoj gjatë gjithë kësaj kohe në këtë detyrë, lidhur me shkollën është që ne na është dashur kohë dhe tani jemi në mundësinë për ta bërë sepse futëm informimin e prindërve për nota e mungesa, por kjo është vetëm njëra pjesë, ndërkohë që informimin në kohë reale për ecurinë e fëmijës jashtë notave, se notat i lexon vetë, dhe mungesat janë të rëndësishme për të kuptuar ishte, s’ishte, ku ishte, ndërkohë që tani me sistemin që kemi, jemi duke bërë gati futjen e një informimi më të plotë, ku është pjesa e sjelljes po e quajmë, ose e marrëdhënies sociale të çdo nxënësi, por edhe kjo prap lidhet me sa shumë prindërit vetë do aktivizohen dhe ashtu sikurse ka nxënës në klasë në angazhime të ndryshme, përsa i përket dedikimit, ashtu dhe prindërit s’ka se si të jenë ndryshe, por gjithsesi këshillat e prindërve në çdo shkollë, janë themelore dhe mendoj që do të jenë përditë, për muaj dhe për vite në vijim më themelore dhe kyç për tw gjithë mbarëvajtjen e punës së mësuesve dhe për gjithë mbarëvajtjen e edukimit dhe arsimimit të fëmijëve dhe për këtë duhet të mendojmë të gjithë së bashku dhe ata që janë të angazhuar në Këshillat e Prindërve, janë natyrshëm më të zhdërvjellët në reflektimin se çfarë mund të bëjnë ndryshe, ose më mirë Këshillat e Prindërve për të pasur një status se mund t’i marrim të gjitha, t’i shkruajmë nëpër ligje. Në fund fare, kjo temë kërkon njerëzit dhe këtu në këtë pjesë është njëra palë që nuk e detyron dot as me ligje, as me urdhra, që është pala e prindërve. Sa i përket ligjeve, i zbatojnë si të gjithë qytetarët e tjerë, por nuk mund t’i obligosh me ligj që të jenë aktiv në jetën komunitare të shkollës dhe që të shkojnë përtej saj marrëdhënies të largët për shkak të fëmijës, aq më tepër kur ju e dini shumë mirë dhe e thatë që ka prindër që edhe nuk interesohen në mënyrë të rregullt për ecurinë e fëmijëve. Në këtë pikë, na duhet patjetër të bëjmë një përpjekje të përbashkët në të gjitha drejtimet dhe mbase dhe këtu vlen ajo që diskutuam për nxënësit dhe për shkollat, edhe për vlerësimet e shkollave që ne i bëjmë sipas sistemeve të notave etj por edhe për nxjerrjen në pah të këtyre vlerësimeve edhe të mësuesve, e kështu me radhë. Mund të jetë një nga elementët se kjo është mozaik me shumë elementë, ndërsa atë që u përsëris e u përsërit për mediat, nuk jam njeriu unw që duhet të flas se pastaj unë zakonisht nuk flas shkurt, por i bie pastaj të që të mos ndaloj më se gjeta dhe njëfarë auditori për ta shtjelluar këtë gjë, por kjo është një gjë që shkon përtej të gjithë imagjinatës sime sesi një shoqëri demokratike, sesi një shoqëri e bashkëjetesës mes njerëzve që kanë të drejtën kushtetuese që të mendojnë komplet ndryshe të mund t’i mbijetojë asaj vorbulle gjithmonë e më të frikshme brutaliteti, vulgariteti, sharjesh, dhune verbale konstante. Nuk e di!

Këtu është vetëm çfarë ka mbi tavan që mund të na ndihmojë që të kuptojmë sesi do të shkojë kjo histori me atë botë sepse është një deformim shumë i madh që nuk ka lidhje fare as me lirinë e fjalës, as me të drejtën për të thënë fjalën sepse këtu këto të dyja nuk janë fare në diskutim; liria e fjalës dhe e drejta për të thënë fjalën këtu janë me pashë. Problemi është çfarë prodhon kjo? I gjithë ky abuzim me lirinë e fjalës, i gjithë ky shpërdorim me të drejtën e fjalës në kurriz të një shoqërie të tërë, këtë nuk e gjejmë dot dhe i kthehem prapë rastit; është e paparë sepse dakord kur vjen puna tek.. domethënë, nga halli po e pranojmë që kur vjen puna tek politikanët, hajde bjeri sepse jemi bërë si ato ku stërviten boksierët, ato që varen dhe secili shkon bën stërvitje “bjeri, bjeri, bjeri” por që kjo histori e stërzgjatur e një dhune që merr shkas nga një tragjedi dhe që bëhet gjithmonë e më e stërzgjatur, sa më shumë rrallohen këto raste, është fundi moral, fundi jetik, është fundi profesional, është fundi i ccdo gjëje sepse në këtë rast, të gjithë prindërit kanë qenë me zemër në dorë dhe me sy hapur që të ndjekin lajmet, të ndjekin komentet që të kuptojnë çfarë po ndodh dhe nëse kanë qenë të traumatizuar pas ngjarjesh, nga ky cikël xhirosh nëpër kanale, nëpër portale nuk kanë dalë më të lehtësuar apo më të qetësuar apo më të qartë; kanë dalë më të goditur psikologjikisht dhe më të pasigurt se çfarë duhet të mendojnë. Ku është gjëja? Nuk ka një ilaç që të shkojmë e ta blejmë në farmaci dhe ta përdorim, është e gjitha një situatë shumë dramatike sepse unë besoj shumë që sa më shumë normale bëhet Shqipëria, aq më shumë anormale bëhen reagimet ndaj gjërave që nuk janë normale. Ky është sepse nuk dinë një mënyrë tjetër sesi të rrinë në skenë, nuk dinë një mënyrë tjetër sesi të mbajnë publikun të interesuar dhe natyrisht, nëse ti i vë njeriut përballë një pianist me një piano dhe njërin që vjen e thyen pianon, ai që thyen pianon tërheq më shumë vëmendjen dhe krijon më shumë audiencë, por nuk është ky qëllimi i sallës që ka një piano. Qëllimi është që pianoja të bëjë muzikë, jo që të vijë dikush dhe t’i bjerë pianos e të bëjë audiencë. Kështu është ajo që na ndodh. Ka dikush tjetër diçka?

 

– Prind-fëmijë-shkollë janë tre shtylla që duhet të jenë patjetër të ndërthurura, por ajo që unë si prind, si ndjesi, si nënë kam kaluar, kam dy fëmijë, njëra në klasë të 9-të dhe një në klasë të 2-të. Në rast se jam në gabim le të kundërshtojë i gjithë stafi pedagogjik këtu. Ky sistemi 8 vjeçar me 3 vjet gjimnaz besoj se ha pak diskutim. Duke lënë fëmijët e klasës së 9-të “kapojtë” e një shkolle, i japin shumë prioritet dhe këtë e kam parë dhe në sytë e të gjithë mësuesve gjatë shkollës. Tmerri i mësuesve janë klasat e 9-ta. Mësuesit kujdestarë bëjnë gardianë në këto klasa. Nuk e kanë këtë problem, nuk e kanë këtë fenomen deri në klasat e 8-ta.

 

Kryeministri Edi Rama: Kur shkojnë në gjimnaz shohin “lart”, aty i shohin “poshtë”. Nuk po të japim përgjigje sepse është e vërtetë, por njëkohësisht ky është sistemi që kemi prej vitesh dhe këtë sistem e kanë gjithë dynjaja.

 

-Keni ardhur në rolin e një prindi dhe këtë e vlerësoj shumë. Të gjitha debatet janë vërtetë me vlerë, nuk dua të bie në përsëritje, por dua të ndaloj në tre elementë  që janë me të vërtetë shumë të rëndësishëm. Paraprakisht ministrja tha që institucionet ekzistojnë dhe me të vërtetë ekziston në kuptimin e të gjithë atyre strukturave që duhet të funksionojnë në shkolla. Kjo është një gjë shumë pozitive. E vetmja gjë që ndoshta duhet dhënë pak më shumë forcë dhe pak më shtysë që me të vërtetë këto institucione të ngritura të funksionojnë. I referohem sidomos informimit që është me të vërtetë shumë e rëndësishme. Nuk mund t’i kemi fëmijët të gjithë shkencëtarë. E rëndësishme është që ata të jenë njerëz shumë të mirë dhe te ky këndvështrim dhe në këtë fokus dhe doja që ashtu siç tha ministrja që qytetaria e cila është një lëndë të bëhet filozofi në shkolla. Pra të mos t’i mëshojmë vetëm faktit që ata të bëhen shkencëtarë, sepse kush do të mësojë, e gjen dijen vetë, por qytetaria të bëhet filozofi në shkolla, sidomos në shkolla, të cilat fëmijët formohen, pra që nga klasa e tetë, e nëntë që fillon pak rebelizëm e deri sa ata të mbarojnë gjimnazin. Në këtë këndvështrim do ishte shumë mirë që qytetaria të shtohet si kurrikul, të plotësohet dhe të shtoheshin ndoshta edhe orë leksionesh.

Në këtë këndvështrimin tim, do ishte shumë mirë, për të dhënë pikërisht leksione mbi pasojat që vijnë kur fëmijët të mitur në konflikt me ligjin, përfshihen në këtë situatë. Do ishte shumë mirë që kurrikula të kishte këto leksione, pra për t’i përfshirë, për t’u thënë se si ndihen këta fëmijë, se mund të jetë edhe rasti që me të vërtetë ka fëmijë sociopat, të cilët në këndvështrim të ligjit janë njerëz, të cilët nuk kanë atë emocionin pozitiv që të kupton çfarë ndodhi, por shumica e rasteve nuk është kështu, këta janë raste përjashtimore. Pra, ndaj t’i ndihmojmë këta fëmijë të mos përfshihen në këto situata problematike dhe t’i ndihmojmë t’i kalojnë, se të gjithë e dimë, kemi kaluar kemi parë shokë që janë përfshi kot në debate dhe më vonë janë bërë njerëz me të vërtetë me shumë vlerë. Prandaj për mua informimi është shumë i rëndësishëm. Ka ndodhur njëherë që edhe im bir është përfshirë në situata, por mua shkolla më ka njoftuar menjëherë kam ardhur, jam bërë pjesë e diskutimeve familjare si prind, e kam diskutuar me fëmijët dhe të gjithë më vonë. Prandaj për mua informimi i prindërve në këtë situatë është jashtëzakonisht që rëndësishëm, është parandalim. Po kaq rëndësi mendojmë merr që edhe nëse nuk arrin shkolla të bindet që situata u zgjidh këtu, të njoftohet edhe policia. Nuk ka asnjë ndikim negativ mendoj te kjo pjesë, sepse do jenë ato struktura që më vonë pas daljes nga shkolla do të mbajnë përgjegjësinë dhe për jetën dhe shëndetin e fëmijëve. Prandaj, për mua filozofia shumë e rëndësishme është që këta fëmijë t’i bëjmë qytetarë, dhe kjo do të jetw filozofi që do të vinte nga vetë mësuesit.

Elementet të tjerë pastaj janë të gjitha që përsëriten, por mua shumë problematik është informacioni që vjen, jo vetëm nga tik-toku, që është me të vërtetë shumë i papërshtatshëm, po dhe nga media.

Për mua edhe modelet që vijnë, nga emisionet si “Përputhen” e emisionet tjera, nuk janë emisione edukative dhe mendoj që edhe AMA duhet të ketë rolin e vet këtu për të kontrolluar. Nuk janë emisione, të cilat vijnë dhe japin pikërisht atë mesazh që duhet të japin. Ju falënderoj për iniciativën, do të jetë diskutimi i madh, temat janë të shumta.

 

Kryeministri Edi Rama:  “Përputhen” unë nuk e di çfarë është se kam parë kurrë, as nuk kam parë një seancë të vetme Big Brother këtu, po di që këta të tjerët që shpërputhen komplet nga çdolloj norme kam përshtypjen janë dhe më të rrezikshëm se ata që përputhen, më duket.

 

– Unë erdha me mendje për të folur edhe unë disa ide, por këtu u ezauruan mjaft argumente besoj kemi arritur në element edhe të emëruesve të përbashkët edhe mënyrën e arsyetimit. Kemi arritur edhe një gjë vetëm se vetëm se kemi thënë akoma pse prindi duhet ta çojë me qejf fëmijën në shkollë. Puna ngelet, jo për shkollën, shkolla ka detyrë ndoshta të koordinojë më mirë veprimtarinë edhe të shtojë, të forcojë koordinimin me këshillat, por, familja nga momenti që fëmija ka mbaruar mësimin dhe deri sa çon të nesërmen në shkollë, ka një detyrim për t’i dhënë edhe një motiv pse ai duhet të vijë me qejf në shkollë.

Shkolla nuk është vetëm për të bezdisur, dikush ka talent, dikush s’ka talent. Shkolla është një vend, që zgjon një ëndërr për të ardhmen. efekte negativitete mund të ketë, ne nuk do përjashtojmë dot veten nga çfarë ndodh rreth e përqark nesh. Por, tek e fundit, nga minuti 1 që fëmija hyn në shtëpi dhe deri në minutën x, kur do të dalë nga shtëpia për t’u kthyer se ishte në shkollë, ai duhet të ketë një motiv për të ardhur me qejf në shkollë, qoftë edhe për argëtimin, siç ishte një element. Por edhe për një element tjetër do të thoja, shkollat janë qendra komunitare dhe ne komunitarë po i quajmë vetëm për sportin. Unë do të isha që shkolla të hapësh më tepër, të rregulloheshin disa procedura ligjore për hapjen e shkollave dhe për aktivitete tjera, jo vetëm artistike, por ndoshta edhe për tërë natyrave themi 360 gradë të jetës jashtë programit mësimor, pra jashtëshkollore.

Kryeministri Edi Rama: Ky është thelbi, besoj unë, se nuk është familja ajo që e ka gjithë përgjegjësinë nga minuta 1 që nxënësit mbarojnë mësimin, po është e përbashkët përgjegjësia për të krijuar një hapësirë të ndërmjetme, se ka shumë prindër që janë në punë deri vonë, ka shumë prindër që do donin shumë që t’i krijonin fëmijës aktivitete, por nuk kanë një mundësi t’ia krijojnë nëse shkolla nuk ua krijon dhe plus edhe ata që kanë mundësi t’ua krijojnë mund t’ju krijojnë aktivitete individuale, po këtu bëhet fjalë për aktivitete, ku ata ndër veprojnë me njëri-tjetrin dhe ku bëhet ajo zbutja e gjithë dozës së helmit që marrin nga “rrugaçi” nëpër ato rrjetet sociale të pakontrolluara e të pa orientuara nga askush.

Kjo është gjëja që është shumë e qartë në të gjithë diskutimet e në të gjitha studimet e në të gjitha idetë, çështja është që se ndoshta po e përsëris në mënyrë të tepërt, po duhet ndërveprim midis të gjithë faktorëve ku çdo njeri mund të japë një kontribut sipas detyrave që ka, po askush në vetvete nuk mund ta mbuloje ta zgjidhi të tërën.

Në qoftë se mungon njëra hallkë, mund të jetë mund të jetë perfekt çdo gjë me gjithë sistemin e sigurisë, edhe me Këshillin e Prindërve, edhe me mësuesit, por nëse ka një zonë problematike, shkolla, po themi tani në këtë rast, mësues problematik, një grup nxënësish problematik dhe ajo mbetet jashtë vëmendjes, aty ndodh, pra duhet të jenë të gjitha hallkat bashkë, në mënyrë që këto rastet specifike të ekspozohen shpejtë dhe të adresohen nga të gjithë bashkë, jo thjesht nga mësuesi kujdestar apo thjesht dhe vetëm nga prindi, sepse në rastet kur ke të bësh me fëmijë, siç e tha doktori më përpara, që mund të jenë sociopat apo siç tha zonja, që mund të jenë problematikë për arsye të tyre që nuk është patologji, por është po themi patologji sociale, atëherë duhet një vëmendje, një presion më i madh i menjëhershëm, jo vetëm i prindit që mund mos ta bëjë dot atë rol ose mund mos ta dijë ta bëjë, por i gjithë komponentëve tjerë, në mënyrë që gjërat të shkojnë më lehtë.

Unë jam absolutisht dakord edhe me atë që u tha, që nëse bëjmë krahasim, nuk ka krahasim edhe për nivelin e sigurisë, edhe për nivelin e kushteve e tjerë e tjerë, po këtu nuk jemi në kushtet për të bërë krahasim, këtu jemi në kushtet kur nga një ngjarje kaq tronditëse, duhet të bëjmë të kundërtën e asaj që bëjnë një pjesë e madhe e mediave për të nxjerrë së bashku atë energji që t’i çojmë gjërat më përpara më shpejt, sepse ka gjëra që patjetër mund të bëhen më shpejt edhe ka gjëra që duke i bërë e konsolidojnë më shumë mjedisin nga pikëpamja e sigurisë. Por ajo që është e padrejtë, është e pandershme, është kriminale, mendoj unë është nxitja e pambështetur në fakte e ankthit, e panikut edhe, mbi të gjitha, nxitja e dhunës haptazi nëpër platforma televizorësh nga persona dhe nga forca, që normalisht duhet të mendojnë për të kundërtën dhe këtu nuk flasim për forcat politike, po flasim për forcat shoqërore dhe për një pushtet, siç është pushteti i medies, që ka misionin shumë fisnik të informimit dhe të kthjellimit të opinionit, kështu që është problem i madh.

Mirëpo janë bërë bashkë dhe janë ngatërruar keq fare Tik-Toku me kuptimin e këtyre rrjeteve ekstreme me kanalet, me portalet, me gjithë atë tërheqjen ndaj audiencës, ndaj vëmendjes ndaj kush ka më shumë audiencë, kush i tërheq më shumë njerëzit mbas vetes, kush i mban më shumë lidhur mbas asaj që po tregon dhe natyrisht kthehemi nga ajo e pianos, që ai që thyen pianon, patjetër që mbledh njerëz, kush ecën normal në rrugë, qoftë në këmbë, qoftë me makinë nuk tërheq vëmendjen e njeriut, kur njëri hipën mbi kalë edhe vesh edhe flamurin amerikan, edhe del nëpër rrugë të gjithë mblidhen atje për ta parë, se nuk diskutohet.

Ju falënderoj shumë për durimin edhe e tha ministrja, ky është takimi i parë që po bëjmë në këtë cikël, ne duam që ta bëjmë të gjerë këtë diskutim edhe në shkollat tjera, në qytete tjera, por dua të dua t’ju lë me atë që e thashë që ka shumë rëndësi që këshillat e prindërve të na mbajnë si të thuash të lidhur, në sensin që sa më shumë të vijë nga ju për ne, aq më mirë është, jo vetëm për faktin që marrim më shumë informacion, por aq më mirë është për atë që bëjmë të bashku mbrapa, se tjetër gjë është kur shef një gjë që mund të jetë bërë mirë, po mund të jetë e mangët, se duhet bërë edhe kjo, tjetër gjë është kur e bëjmë bashkë dhe pastaj është produkt i të treja palëve, i shkollës, i prindërve edhe i ministrisë, i institucioneve.

 

Ju falënderoj shumë!